Holocaust betekent letterlijk ‘brandoffer’ (naar het Griekseὁλόκαυστον-‘geheel verbrand’). De term wordt sinds de jaren vijftig gebruikt voor demassamoordop Europese Joden tijdens het naziregime, vooral in de periode 1942-1945.
Naar eigen zeggen was het de Joods-Amerikaanse schrijver Elie Wiesel, zelf overlever van de Holocaust, die de term voor het eerst brede bekendheid gaf. Joden spreken ook wel van de Shoah, wat ‘catastrofe’ betekent in het Hebreeuws.
De nazi-ideologie die leidde tot de Holocaust past binnen de bredere context van antisemitisme, discriminatie en nationalisme. Joden worden al sinds het begin van de jaartelling gediscrimineerd en vervolgd, vaak om religieuze reden. Zo worden de Joden onder andere verantwoordelijk gehouden voor de dood van Christus. Dit heeft onder andere geleid tot vervolgingen in de Middeleeuwen en tot pogroms in tsaristisch Rusland.
‘Endlösung’ van het ‘Jodenvraagstuk’
In Duitsland kregen de Joden tijdens het Interbellum de schuld van het verliezen van de Eerste Wereldoorlog. Rechts-extremisten beschuldigden hen enerzijds van kapitalisme, anderzijds van heulen met de bolsjewieken. Zo zouden ze uit zijn op revolutie en wereldheerschappij.
Hitler schreef in Mein Kampf al dat hij Joden haatte, maar de ‘Endlösung’ van het ‘Jodenvraagstuk’ werd pas uitgewerkt in de Wannsee-conferentie van januari 1942. In de bezette delen van de Sovjet-Unie werden Joden daarvoor al massaal doodgeschoten door ‘Einsatzgruppen’. Vanaf 1942 werden vooral in bezet Polen vernietigingskampen ingericht, zoals in Auschwitz, waar Joden werden vermoord in de gaskamers. In totaal werden tijdens de Tweede Wereldoorlog bijna 6 miljoen Europese Joden vermoord door de nazi’s. In Nederland ging het om 102.000 van de 140.000 Joden.
Holocaustontkenning
Groepen en individuen die de Holocaust ontkennen zijn vooral actief in Noord-Amerika en West-Europa. Ze ontkennen onder meer het gebruik van gaskamers. In diverse landen zijn tegen de ontkenners processen aangespannen op grond vanhaatzaaien. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens verklaarde in 2005 dat holocaustontkenning, ‘de ontkenning van duidelijk vastgestelde historische feiten’, niet onder de bescherming van devrijheid van meningsuitingvalt.
Een wettelijk verbod op holocaustontkenning is er onder meer in Canada, Frankrijk, België, Polen en Duitsland. Ook in Nederland is ontkenning van de Holocaust verboden op grond van het Verbeke-arrest (1997) van de Hoge Raad. De redenering is dat de historische feiten van de massavernietiging van de Joden onloochenbaar zijn, en dat ontkenning daarvan een ‘strafbare vorm vandiscriminatie‘ (antisemitisme) is. De Nederlandse evangelisten Jenny en Lucas Goeree, geen ontkenners van de Holocaust als zodanig, werden tussen 1985 en 1989 meermalen veroordeeld omdat ze stelden dat ‘de Joden de Holocaust over zichzelf hadden afgeroepen’ door de Messias niet te erkennen. In 2009 kreeg VVD-leider Rutte weinig publieke of politieke bijval voor zijn voorstel om holocaustontkenning niet langer strafbaar te stellen.
Holocaustontkenning: Amnesty’s visie
Amnesty noemt mensen die voor holocaustontkenning in de gevangenis komen geen gewetensgevangenen. Zo vroeg Amnesty niet om de vrijlating van David Irving, de Britse holocaustontkenner die in 2006 in Oostenrijk celstraf kreeg.
Ook het ontkennen van andere genocides, zoals die op deArmeniërsin Turkije rond 1915, is in sommige landen strafbaar gesteld: in Nederland bestaat die strafbaarheid niet. Wel heeft de voltallige Tweede Kamer de Armeense genocide in 2004 officieel erkend.
De grootste massamoord van de 20ste eeuw?
De bouw van een groot museum over de Holocaust in Washington leidde begin jaren negentig tot een nieuwe internationale controverse over het al dan niet unieke karakter van de moord op de Joden. Sommige historici menen dat de massamoorden op bijvoorbeeld de Armeniërs met de Holocaust vergelijkbaar zijn, of dat Hitlers misdrijven niet wezenlijk anders waren dan die van Stalin. Dat debat leidde in de jaren tachtig in Duitsland tot deHistorikerstreit (polemiek tussen intellectuelen) over de vraag of de opkomst van Hitler vooral te danken zou zijn geweest aan de angst voor het bolsjewisme van Stalin.
In absolute aantallen is de Holocaust inderdaad niet de grootste massamoord van deze eeuw geweest. Er vielen evenveel of meer slachtoffers in de Sovjet-Unie onder Stalin. Het totaal aantal slachtoffers van hongersnoden, vervolging en executie in China onder voorzitter Mao (1949-1976) is geschat op tientallen miljoenen. Om twee redenen is de Holocaust echter een uitzonderlijke vorm van genocide geweest. Ten eerste, omdat zo’n groot deel van de Joodse bevolking werd omgebracht (waaronder 90 procent van alle joden in Nederland). Ten tweede, omdat de uitroeiing van de Joden zeer stelselmatig was en de ‘modernste’ technieken werden gebruikt, zoals concentratiekampen met enorme gaskamers.
